|
چکیده
مقابر و آرامگاه‌ها با پتانسیل‌های معنوی خود می تواند تاثیرات ذهنی ویژه‌ای را ایجاد کنند. آرامگاه‌های قدیمی درگوشه و کنار شهرهای ایران به صورت طبیعی و ارگانیک به صورت فضای زیارتی- تفرجگاهی شکل گرفته و به کمال رسیده اند. در حال حاضر بقاع بسیاری در کشور قرار گرفته که گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار و سیما و منظر کلی آنها در ذهن های بسیاری از مردمان ماندگار است. ساماندهی منظر امامزاده ها با حفظ سیمای تاریخی آنها در تبدیل این اماکن به قطب گردشگری مذهبی نقش بسزای دارد.
بنا به روایتی قدمت بقعه امام زاده هاشم به هشت قرن پیش می‌رسد. بنای آن بارها بدلیل جنگ و بلایای طبیعی ویران و از نو برپا شده است. اکنون مجموعه کوه‌ها، تپه‌ها و ساختمان بقعه جز محیط حفاظت شده قرار دارد. جایگاه ممتاز امامزاده هاشم از لحاظ اقلیمی و جغرافیایی علاوه بر قابلیت معنوی، فرصت مناسبی برای ایجاد فضای جمعی است. موقعیت امامزاده در مجاور راه علاوه بر زوار، سایر گردشگران را به عنوان فضای استراحت بین راهی جذب می‌نماید. امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده تهران – رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است. وجود بنای امامزاده بر روی تپه‌ی مجاور جاده به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن احساس ورودی به فضای دیگر را تقویت می‌کند. تپه‌ای سنگی که در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصویری یکسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترک برای همگان پدید آورده است. حفظ این تصور مشترک و تقویت آن در ضمن پاسخگویی به نیاز مسافران بین شهری و زوار به نحوی که هویت امامزاده را دارا باشد، اساس هرگونه برنامه ریزی و طراحی در این سایت می باشد. امامزاده هاشم با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی خود دارای هویتی منحصربه فرد می باشد و بهسازی و مرمت معماری این فضا بدون توجه به هویت منظرین آن میسر نیست. با توجه به موقعیت خاص، منظر عمومی ومحیط زیارتی-تفرجگاهی آن، تصویر و خاطره مشترکی در ذهن زوار و رهگذران شکل گرفته که حفظ منظر عینی و ذهنی آن در هر گونه بهسازی بنای امامزاده و محیط اطراف آن می بایست، مد نظر قرار گیرد.
مقدمه
در حال حاضر 7 هزار بقعه متبرکه در کشور قرار گرفته که گنجینه های ارزشمند میراث تاریخی، مذهبی تمدن دیرینه ایران به شمار می آیند. ساماندهی وضعیت امامزاده ها با اهداف گوناگونی از جمله تاثیر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و دینی بر جامعه انجام می شود. تقویت بنیان های دینی، ظهور و بروز کرامت ها و گشایش مشکلات مردم، بهره برداری در قالب فضاهایی برای گذران اوقات فراغت و تقویت وحدت ملی از دیگر کارایی های این اماکن تاریخی مذهبی به شمار می آید. جاذبه های گردشگری، شرح حال و جذابیت های زندگی امامزاده ها و بزرگان تاریخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمینه ارایه این موارد، کار چندانی صورت نگرفته است. می توان از بنای امامزاده‌ها در قالب مجتمع های فرهنگی و گردشگری و به منظور توسعه تعامل مردم با این مجموعه‌های تاریخی، مذهبی استفاده کرد .
سوال تحقیق
توسعه معماری منظر اماکن مقدس مبتنی بر تحلیل چه عواملی است؟
محدوده معیارهای حفاظت و توسعه معماری منظر اماکن مقدس چیست؟
رهنمودهای طراحی مجموعه امامزاده هاشم رشت بر اساس چه معیارهای شکل می گیرد؟
محدوده دخالی در سیمای عینی و ذهنی مجموعه امامزاده هاشم تا چه حدی مجاز می باشد؟
فرضیه
توجه به بستر طرح و حفظ هویت مذهبی از نکات اصلی در ساماندهی و طراحی منظر اماکن مقدس می باشد، بطوریکه در ضمن جوابگوی نیازهای مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت شعاع مسائل دیگر قرار نگیرد. امامزاده‌ها و قبرستان‌ها از دیرباز جاذبه گردشگری برای مردم ایران داشته اند و برای گذران اوقات فراغت توامان با موقعیت مذهبی و زیارتی آنها استفاده می‌شده است. حفاظت و توسعه معماری منظر این اماکن علاوه برتقویت سیمای مذهبی ارائه خدمات مناسب به زوار و گردشگران را باید دربر گیرد. ارائه رهنمودهای طراحی مبتنی بر سه اصل تاکید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و ایجاد خدمات گردشگری مطلوب در سایت اماکن مقدس می باشد که با تلفیق این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر این اماکن می توان رسید.
روش تحقیق
به منظور ارائه مدلی جهت اثبات فرضیه به تحلیل و ارائه رهنمود طراحی منظر امامزاده هاشم رشت، در قالب نمونه موردی پرداخته شده است. این مدل بر پایه برداشت اطلاعات اولیه و تحلیل و تلفیق داده‌ها طراحی و منجربه ارائه رهنمودهای برای طراحی منظر مجموعه گشت.
برداشت اطلاعات اولیه شامل نقشه های پایه و داده های محیطی، اطلاعات توصیفی محیطی بستر طرح، جمع آوری نظرات کارشناسان و استفاده‌کنندگان می‌باشد.
تحلیل حریم ها، طرح های بالادست، تلفیق مطالعات پایه و برداشت تصویر ذهنی استفاده‌کنندگان
تلفیق تحلیل ها شامل مطالعات توصیفی و برنامه ریزی مکانی اطلاعات، ارائه ضوابط برنامه جامع
تدوین رهنمودهای طراحی
هویت؛ تاریخچه بقعه امام زاده هاشم
تاریخ دقیق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنیفه بن علی بن ابی طالب مشخص نیست. در کتاب قدمت بنا در هشت قرن پیش برآورد می‌شود. ولی در سال 1349 با تخریب بنای اطراف بقعه مبارکه بنای خشتی با گنبد تخم مرغی شکل مشاهده شده که قدمت آن به سال چهارم هجری قمری تخمین زده شد. آنچه تاریخ نشان می دهد در حدود سال 1246 هجری قمری حاکم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلی شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوین را داد. در سال 7-1246 طاعون در گیلان شیوع یافت و در طی چند هفته نصف جمعیت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاک شدند. در کتیبه ای موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 ناصر الدین شاه، عایدات ده سراوان را پس از حذف مالیات برای نگهداری جاده رشت منجیل و تغیییر کاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمیر بقاع متبرکه و مساجد این ایالت کرده است. منوچهر خان بنای این امامزاده را تغییر اساسی و بعدها هم مکرر بقعه را تعمیر کرد. در جنگ جهانی اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالای امامزاده هاشم، بنای بقعه و صندوق و سایر امامزاده از میان رفت.
روایت است که وقتی رضاخان سردار سپه برای مقابله با سردار جنگل به رشت رفت. از جلو این ساختمان مخروبه و سوخته رد شد ، نذر نمود در صورت موفقیت این ساختمان را تجدید بنا نماید. پس از بازگشت به تهران تجار رشت طی تلگرافی موضوع را یادآوری نمودند، دستور داد تلگراف کنندگان از عهده انجام نذر برایند. لذا تجار رشت ساختمان جدیدی را روی بقعه بنا نمودند که احتمالا قسمتی از بنای قدیمی آن نیز حفظ شده است.
جاده قدیم رشت به قزوین پس از گذشتن از کاروانسرای شاه عباسی که توسط منوچهرخان تعمیر شد به کوه امامزاده هاشم می رسید. جاده با شیب تندی از کوه بالا می رفت و پس از طی کردن حدود یک کیلومتر از بین تپه ای که بقعه مبارکه روی آن قرار داشت می گذشت، اکنون این جاده تغییر مسیر داده و از پایین تپه و کنار رودخانه سفیدرود می گذرد. در جریان جنگ جهانی اول و مبارزات میرزا و یارانش این بقعه آسیب فراوان دید و در سال 1352 بنا با شیوه معماری اسلامی مرمت شد. برای آخرین بار زلزله رودبار در سال 1369 صدمات جدی بر آن وارد ساخت. بقعه امامزاده هاشم از سال 1372 تا کنون به طور گسترده بازسازی و مرمت شده و تاسیسات آن گسترش یافتند. پس از پایان مرمت محیط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان های متعددی مانند زایرسرا، حمام، هتل و بازار افدام نموده است که این عناصر چهره امروزی مجموعه زیارتی ـ مذهبی را شکل می دهند.
تصویر 1: دورنمای کلی مجموعه امامزاده هاشم
تصویر 2: دورنمای کلی مجموعه امامزاده هاشم
دید و منظر، سیمای عمومی امامزاده هاشم
سیمای محیط طبیعی
با حضور عناصر طبیعی و مذهبی رشته کوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم سیما و هویت سایت شکل گرفته است. استخوانبندی آن بر بستری تاریخی و طبیعی استوار است. بررسی چشم اندازهای بیرونی و درونی سایت نشانگر تشکیل بافت غالب مناظر از کوه ها و ارتفاعات پوشیده از جنگل یا جلگه های سرسبز بعنوان زمینه غالب و گنبد بقعه در پس زمینه پوشیده از جنگل است.
رودخانه سفیدرود
رودخانه، محل تمرکز دیدهای اصلی و از طریق ایجاد رشته ای طویل، سراسری و پیوسته با پیوند دادن فضاهای زراعی، باغ ها و شالیزارها بصورت مارپیچ از دره کنار سایت گذر می‌کند.
تپه های کم ارتفاع مجاور
فرم تپوگرافیک دره ها و تپه های، به نوعی معنای بصری ویژه و مطلوبی به محدوده مورد مطالعه می بخشد. کوه ها با چشم اندازی زیبا و قابل توجه از دور و نزدیک، گاه بصورت نماهای باز و یا همراه با فضاهای انسان ساخت و یا فضاهای زراعی سبز قابل رویت می باشند.
سیمای محیط مصنوع
طرح آزاد راه رشت – قزوین
آزادراه در حال احداث قزوین – منجیل – امامزاده هاشم از آزاد راه قزوین – زنجان در حدود 5/18 کیلومتر بعد از ایستگاه عوارضی قزوین منشعب و در حدود 25 کیلومتری شهر رشت (امامزاده هاشم ) خاتمه می‌یابد.
بقعه امامزاده هاشم
امامزاده هاشم بر روی یک تپه طبیعی در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بنای امامزاده در طی قرن های متمادی بارها بازسازی و مرمت گردیده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتی در معماری آن استفاده شده است
سیمای ذهنی
بقعه قاب شده در میان درختان بر روی دیواره سنگی در کنار راه تصویری است که سالیان دراز به مسافران لبخند می‌زند و آنها را به زیارت بزرگ مدفون در مزار می‌خواند. جاذبه این تصویر علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نیز به درون دعوت می‌کند.
عملکردی چندگانه؛ کاربری های کلی مجموعه
مجموعه امامزاده هاشم دارای چند کاربری متفاوت در نتیجه موقعیت ویژه اقلیمی و جغرافیایی است که از دیر باز پذیرایی گردشگران زیادی بوه است.
امامزاده
بنای امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلی است که دو گنبد بر روی هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبی و بر فراز تپه از لابه لای درختان قابل رویت و به عنوان نشانه سایت محسوب می گردد.
قبرستان
از گذشته تا به حال قسمتی از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده است که از سال 1360 توجه بیشتری به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودی تا امامزاده و همچنین قسمت شمالی آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روی شیب واقع شده اند و با رانش زمین در حال حرکتند.
اقامتگاه بین راهی
بازارچه امامزاده هاشم به طرح سنتی در سال 1358 ساخته و در اطراف حیاط مرکزی شکل گرفته است؛ اما به دلیل کور بودن دید از جاده تنها مغازه های ردیف اول مورد استفاده واقع شده است. در امتداد این مغازه ها و جداره جاده، واحد های تجاری دیگری به صورت خودجوش رشد کرده اند. هتل امامزاده در سال 1372 تاسیس شده و به دلیل جاینمایی هتل در کریدور محصور و به وجود آمدن مشکلات اقلیمی و همچنین نداشتن دید و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف دیگر جاده قطع و مغازه هایی در آن سمت در حال احداث هستند، بدون وجود پل ارتباطی بین طرفین جاده برای استفاده، ایمن نخواهند بود.
ورودی
موقعیت ویژه امامزاده هاشم به عنوان اولین توقفگاه بعد از ورود به خطه شمال، وجود امامزاده بر روی تپه که تصویری ویژه برای عابران پدید آورده است مکانی مناسب برای جاینمایی ورودی پهنه شمالی از سمت آزادراه قزوین- رشت می باشد. "امامزاده هاشم رشت درست در جایی است که باید میل راهنما باشد. بر فراز تپه ای در کنار پیچ جاده و در جاییکه مسیر راه عوض می شود."
تصویر 4: مجموعه هتل و عملکردهای پیرامون امامزاده
تصویر 5: مجموعه ورودی بازارچه و تجاری های حاشیه جاده اصلی
نتیجه گیری
حفاظت و توسعه معماری منظر اماکن مقدس و ارائه رهنمودهای طراحی برای این اماکن مبتنی بر سه اصل تاکید بر هویت تاریخی، حفظ سیمای محیطی و توجه به خدمات گردشگری پیرامون اماکن مقدس می باشد که با تلفیق تحلیل این سه حوزه به تعریفی جامع از برنامه طراحی معماری منظر می توان رسید. اماکن مقدس با داشتن پتانسیل مذهبی، فضاهای مناسبی برای طراحی فضاهای تفرجگاهی می‌باشند. ایجاد تاسیسات لازم برای گردشگران می‌تواند علاوه بر زائران دعوت کننده قشرهای دیگر هم باشد.
هویت؛ تاریخ و قدمت
خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ایجاد مکانی برای تفریح و استراحت را تقریبا در اکثر نقاط دارا می باشد. اما باعث به وجود آمدن این مجموعه، دلیلی ورای مسائل طبیعی و اقلیمی می باشد. با توجه به روحیه مردم ایران، ویژگی مذهبی بودن محیط، انگیزه اصلی برای مراجعت مسافران می باشد که با سایر پتانسیل های موجود، این گرایش پررنگتر گردیده است.
دید و منظر؛ سیمای محیط طبیعی و مصنوع
وجود مناظری همچون رشته کوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم سیمای منطقه را شکل می‌دهند. بقعه امامزاده در میان این عوامل قاب شده و جاینمایی آن با توجه به ویژگی زمین و ایجاد نظرگاه طبیعی بر روی تپه سنگی صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توامان در طراحی منظر سایت می‌بایست مد نظر قرار گیرد.
عملکردی چندگانه؛ کاربری های کلی
با توجه به موقعیت خاص سایت در حاشیه جاده قزوین – رشت مجموعه می بایست طوری طراحی گردد تا علاوه بر تامین نیازهای مسافران و رانندگان و فضایی برای توقف کوتاه مدت استراحت و تفریح در فضای باز مهیا کند. همچنین به نقش ورودی خطه شمال و کاربری های اطراف امامزاده بخصوص فضای قبرستان و فضاهای خدماتی مجموعه می بایست توجه نمود.
رهنمودهای طراحی منظر امامزاده هاشم
§ امامزاده هاشم اولین توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محیط سبز و مرطوب شمال است. از اینرو برای مسافران از نظر جغرافیایی در ورودی پهنه شمالی قرار دارد. در برنامه فیزیکی و مبانی نظری برای طراحی محیط های باز مجموعه می‌بایست این مسئله مد نظر قرار گیرد.
§ در طراحی مجموعه سعی شود عنصری دروازه گونه در مقابل دید مسافران قرار گیرد تا حس ورودی در ذهن رهگذران به صورت عینی در محیط تجلی یابد.
§ وجود بنای امامزاده بر روی تپه ی مجاور به صورت میل راهنما و پیچش جاده در کنار آن حس ورودی آنرا تقویت می کند که در راستای نگهداری سیمای آن در ذهن مردم بایست تدابیر خاص انجام داد.
§ حفظ تصور مشترک، تپه‌ای سنگی که در بالای آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصویری یکسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترک برای همگان پدید آورده است که در تمامی مرمت ها و گسترش های معماری منظر مجموعه امامزاده هاشم می بایست مد نظر قرار گیرد.
منابع
- قاضی زاده، سیده ندا (1384) مجموعه گردشگری امامزاده هاشم، کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تهران
- ساعد سمیعی، علی اصغر (1380) گزارش تاریخی بقعه امامزاده هاشم، تهران
- پژوهشکده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحی محوطه و بازبینی وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران
- پیرنیا، محمد کریم (1370) آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران
نظرات شما عزیزان:
|
تبادل
لینک هوشمند
آمار
وبسایت: